Polska i trzy Rosje - Andrzej Nowak

Książka, wyróżniona Nagrodą KLIO za rok 2001 i uznana za najlepszą w dotychczasowej historiografii analizę polityki wschodniej Piłsudskiego, ukazuje się obecnie w poszerzonym wydaniu. Uzupełnia ją przypomnienie genezy koncepcji Piłsudskiego, jaką odnaleźć można w początkowych latach jego politycznej aktywności w PPS, a także swoiste post scriptum, zaproszenie do oceny owej koncepcji i samej polityki Józefa Piłsudskiego i Polski z lat 1919-1920. „Mamy takie nieocenione chwile, taką wspaniałą okazję dokonania na wschodzie wielkich rzeczy, zajęcia miejsca Rosji, tylko z odmiennymi hasłami, i wahamy się? Boimy się dokonać czynów śmiałych. [...] Potrzeba nam więcej wiary w nasze siły i więcej odwagi, inaczej zginiemy i nie zdołamy spełnić naszego zadania, i tak odgraniczyć Polskę od wrogów, żeby mogła wielkość swą wypisać nie drogą rewolucji i strasznych eksperymentów wschodu, lecz drogą ewolucji. Piętno niewoli kołacze nam w duszach. Mimo tysiącznych dowodów, jak potężna jest siła kultury polskiej i ile zdziałała ona w ostatnich latach – podczas których Polska jako państwo już nie istniała – boimy się dać jej zadania zbyt wielkie teraz, gdy siła kultury poparta została przez państwowość. I cóż z tego, że nasze pokolenie jest zgniłe, spodlałe w kolebce niewoli, za nim przyjdą nowe pokolenia i upomną się o warunki egzystencji lepsze niźli te, jakie niektórym z naszych obecnych tchórzów zdają się wystarczać.” Józef Piłsudski, 31 VII 1919 r.